De transactionele analyse: wat is het en hoe werkt het?

Het is makkelijk om de schuld buiten jezelf te leggen wanneer je met onaangename situaties te maken krijgt. Een ruzie met je collega, een misverstand met je partner of onenigheid met je kinderen, we zijn makkelijk geneigd om de schuld buiten onszelf te leggen.

Toch heb je meer invloed dan jezelf denkt. Een methode die helpt om de verantwoording terug te pakken voor je eigen gedrag is de Transactionele Analyse. In dit blog gaan we hier uitgebreid op in. We kijken naar de ouderrol, volwassenrol en kindrol en de relatie met de dramahoek waarin de redder, het slachtoffer en de aanklager een rol spelen.

Het ontwikkelen van mechanismen om jezelf te beschermen

Als kind kun je in situaties terecht komen die je als heftig ervaart. Wat je dan doet, is een overlevingsmechanisme creëren om te zorgen dat je overleeft. Je bent als kind tenslotte afhankelijk van je omgeving. Dus je zult doen wat nodig is om aandacht en bevestiging te krijgen en pijn te vermijden.

Voorbeelden van mechanismen zijn:

• Jezelf overschreeuwen
• Niet laten zien hoe het echt met je gaat
• Niet uitspreken wat je diep van binnen voelt
• Je wordt perfectionistisch, je mag geen fouten maken
• Je vraagt geen hulp of doet alles alleen
• Je betrekt alles op jezelf, vat alles persoonlijk op
• Je wordt hyperalert en sensitief voor signalen in je omgeving
• Je ontwikkelt codependentie
• Je wordt afhankelijk van de goedkeuring van anderen
• Je durft of kunt geen grenzen aangeven
• Je voelt je oververantwoordelijk
• Je schiet makkelijk in de reddersrol
• Je sluit je af van mensen om je heen
• Je neemt liever geen beslissingen, dan kun je ook geen fouten maken.
• Als dingen te spannend worden stoot je mensen af
• Je bent enorm gevoelig voor afwijzing
• Je bent makkelijk overweldigd door het leven
• Je hebt een laag gevoel van eigenwaarde

Als kind heb je vroeg een aantal besluiten genomen die nu nog van invloed zijn op je gedrag.

In feite ontwikkelde je als een kind een bepaalde bril waarmee je naar de wereld kijkt. Het probleem is alleen dat je deze bril nu nog vaak opzet. Zo ontwikkel je patronen die nu niet meer dienend zijn. Of nog wat zwart-witter geredeneerd: patronen die je in de weg zitten.

Wat zijn de basisbeginselen van de Transactionele analyse

De transactionele analyse helpt je om patronen inzichtelijk te maken. Hierin onderscheiden we drie basisprincipes:

1. Jij bent zelf verantwoordelijk voor je eigen gedrag, communicatie en handelen
2. Als volwassene zijn we in staat om ons eigen leven te sturen
3. We kunnen onze persoonlijke autonomie vergroten, door pro-actief te handelen

Vier levensposities

Als kind kun je vier levensposities ontwikkelen:

• Ik ben oké en jij bent oké (gezonde levenshouding)
• Ik ben niet oké en jij bent oké (hulpeloze levenshouding)
• Ik ben oké en jij bent niet oké (arrogante levenshouding)
• Ik ben niet oké en jij bent niet oké (hopeloze levenshouding)

Realiseer je dat je als kind de wereld anders ervaart dan als volwassene. Boodschappen die je van je omgeving krijgt vormen zich tot een script. Dit kun je zien als je levensplan. Dit betekent dat je alles wat je ziet en hoort laat passen in hoe je hebt besloten dat je naar de wereld kijkt.

Hoe vaker situaties zich herhalen, hoe meer je dit als kind gaat geloven. Op deze manier ontstaan overtuigingen. Ieder mens schrijft z’n eigen levensverhaal.

De vier levensposities

We zoomen iets verder in op de vier verschillende levenshoudingen:

Ik ben oke, jij bent oke

Dit is een gelijkwaardige levenshouding. Je handelt vanuit respect en acceptatie. Je communiceert ook vanuit het hier-en-nu, haalt geen oude koeien uit de sloot en bent gericht op groei en ontwikkeling.

Ik ben niet oke, jij bent wel oke

Dit is geen gelijkwaardige houding. Je gaat ervan uit dat een ander beter en meer is dan jij bent. Je hebt vaak moeite om je grenzen aan te geven en je behoefte te communiceren. Je voelt je klein en schiet snel in de slachtofferrol. Je voelt afwijzing persoonlijk en bent gevoelig voor kritiek. Het leven overkomt je en je hebt machteloze gedachten als ‘waarom heb ik dit nu weer?’

Ik ben oke, jij bent niet oke

Dit is een wat arrogante levenshouding. Dit doe je vaak niet bewust, maar je hebt de neiging om boven de ander te gaan staan, een superieure houding aan te nemen of kritiek te hebben op anderen.

Ik ben niet oke, jij bent niet oke

Dit is een hulpeloze levenshouding. Je voelt je verbitterd en cynisch. Je bent continu op zoek naar aandacht en erkenning. Ook heb je de neiging het leven te ontlopen.

Ouder – Volwassen – Kind (ego posities)

Als mens kun jij je in verschillende toestanden bevinden. Het ene moment bent je bezorgd, het andere moment dominant. Soms ben je zakelijk en soms verdrietig. Dit noemen dit ook wel ego posities of ego toestanden.

Een ego positie bestaan uit:

• gedachten
• gedragingen
• gevoelens

Jouw ego positie bepaalt hoe je op een bepaald moment functioneert. In de transactionele analyse gaan we ervan uit dat je vanuit drie delen op een situatie kunt reageren:

• Als de ouder (je handelt hiervanuit overgenomen gedrag en overtuigingen van ouders of opvoeders)
• Als de volwassene (je handelt vanuit het hier-en-nu, zonder oordeel en in contact met je gevoel)
• Als het kind (je handelt vanuit het kindstuk in jezelf, dit betekent dat je gedrag herhaalt vanuit je kindertijd)

Ofwel: het O-V-K model. In een gesprek of een bepaalde situatie kun je wisselen van positie. Soms zie je in de ouderrol, soms in de kindrol en soms in de volwassenrol.

In welke rol je zit kun je herkennen aan:

• De woorden en zinnen die je gebruikt
• Toon(hoogte) van de stem
• Houding, mimiek en gebaren
• Situatie en je houding

Een voorbeeld:

Even een voorbeeldje:

Stel dat jouw partner op het punt staat om weg te gaan naar z’n werk en aan jou vraagt: ‘schat, wil jij de vaatwasser nog even inpakken, ik red het nu niet?’

Reactie vanuit de ouderrol: Ik heb er zo’n hekel aan dat je mij dit op het laatste moment vraagt. Het is met jou altijd hetzelfde, je komt er op het laatste moment mee. Misschien moet je toch eens kijken of je aan je communicatie en je planning kunt werken.

Reactie vanuit de volwassenrol: Ik zie dat je nu geen tijd hebt om de vaatwasser in te pakken. Ik moet zelf ook met vijf minuten weg, maar als ik thuiskom kijk ik of ik het red om de vaat in te pakken. Is dat oké voor jou?

Reactie vanuit de kindrol: Kom op nou, je ziet toch dat ik druk ben. Ik moet zo zelf ook weg, ik moet nog een plan van aanpak schrijven en ik werk vanavond tot zes uur. Doe het lekker zelf.

De ouderrol: hoe zit dit?

Als kind heb je gedrag van je ouders of opvoeders geobserveerd en overgenomen. In de eerste zes jaar van je leven werkt dit zo. Van hieruit ontstaan twee ouderposities:

Kritische ouders

Dit is de ouder die vaak bestraffend en oordelend is. Dit herken je aan uitingen als je moet, je mag niet, pas op. Positieve elementen van deze ouder zijn begrenzing, structuur en kracht.

De voedende ouder

De voedende ouder ondersteunt en moedigt aan. Hij wil helpen en is er voor de ander. De voedende ouder kan ook betuttelend zijn en de ander klein houden.

De volwassenrol: hoe zit dit?

In de volwassenrol reageer je vanuit het hier-en-nu. Je neemt je verantwoordelijkheid, gaat op zoek naar oplossingen en luistert naar wat een ander inbrengt zonder dat je dit als een aanval voelt. Het gaat over een gezonde balans tussen jou en de ander. Je neemt geen verantwoording van de ander over die niet van jou is, je hebt geen oordeel maar handelt met respect en je begrijpt dat je verantwoordelijk bent voor je eigen gevoelens.

De kindrol: hoe zit dit?

De kindrol gaat vaak over primaire emoties, gedachten en gedrag. In deze rol kun je stampvoetend van boosheid door de kamer lopen omdat je boos bent op je partner, moeder of iemand ander. Hieronder onderscheiden we:

Aangepaste kind

Het aangepaste kind gaat over patronen die te maken hebben met je aanpassen, volgen, gehoorzamen en niet tegen de regels ingaan. Tegenhanger hiervan kan zijn te aangepast gedrag, afhankelijkheid en passiviteit.

Het vrije kind

Het vrije kind gaat over ongecensureerd mogen zijn. Over spelen, dromen, creativiteit, enthousiasme en humor. Het vrije kind kan ook destructief, brutaal en wisselvallig zijn.

De dramadriehoek: slachtoffer, aanklager en redder

Je herkent vast dat je een gesprek hebt wat niet loopt. Denk maar eens aan een gesprek met je partner. Je voelt je niet gezien of niet begrepen en je maakt verwijten over en weer.

Het is handig om te weten dat dit soort dingen vaak een bepaald patroon hebben met een voorspelbare afloop. Vaak stap je in zo’n gesprek namelijk in de reddersrol, slachtofferrol of de rol van de aanklager. En je communicatiepartner doet dit ook. Elke keer draai je hetzelfde riedeltje, zonder dat er echt vooruitgang is.

De rol die je kiest, hangt vaak af van de rol die je hebt gekozen als kind. Dit voelt comfortabel.

De reddersrol

In de reddersrol red je de ander letterlijk. Je pakt verantwoordelijkheid die niet van jou is. Het geeft je het gevoel dat je er toe doet. Door druk te zijn met de ander hoef je niet aan de slag met jezelf. Je offert jezelf op in de hoop liefde te krijgen. En in feite misken je de ander.

De slachtofferrol

Als slachtoffer zie je jezelf als minderwaardig. Je denkt: zie je wel, ik stel niets voor. Mijn leven is niks waard, het overkomt mij allemaal. Je klinkt klagerig. Voordeel van dit gedrag is dat je geen verantwoordelijkheid hoeft te nemen en je afhankelijk opstelt.

De rol van de aanklager

De aanklager is altijd met de ander bezig. Alles is de schuld van de ander, dit zal hij of zij ook duidelijk laten blijken. Je toon is verwijtend. In feite bescherm je jezelf tegen pijn door je zogenaamd onkwetsbaar op te stellen.

Welke rollen neem jij aan?

Je doet jezelf een groot plezier wanneer je bij jezelf en bij de ander leert herkennen hoe de communicatie werkt. Zit je in de dramadriehoek? Of herken je jezelf in de ouder, kind of volwassen rol?

De levenshouding, de egopositie en de rol in de dramadriehoek hebben altijd verband met elkaar. Wat je vaak ziet is dat rollen wisselen. Als je partner in de ouderrol schiet, ga je zelf automatisch in de kindrol. Je kunt in één gesprek zelfs meerdere rollen aannemen.

Aan de slag met de transactionele analyse

Het transactionele analyse model helpt je om inzicht te krijgen in jezelf.

Het streven is dat je leert te communiceren vanuit de volwassenrol met de ander. Alleen hiervoor moet je eerst inzicht krijgen in wat je nu doet. Wanneer je dit herkent, kun je steeds meer naar de volwassenrol schuiven in je communicatie.